De synagoge van Heide Kalmthout is gelegen in de Leopoldstraat 58 .
Zij is één van de belangrijkste getuigen van de aanwezigheid van een joodse gemeenschap in Kalmthout in de vooroorlogse periode en ook nog een tijd na de oorlog.
Jammer genoeg is op het ogenblik van dit schrijven de toestand van het gebouw zeer slecht en het doel van deze website is ook om naast geschiedenis ook lezers te stimuleren te helpen met het redden van de synagoge en om kennis te laten maken met de vzw Synagoge Heide .
Een beetje geschiedenis
De wijk Heide , meest zuidelijk deel van de gemeente Kalmthout was tot laat in de 18de eeuw een nog volledig onontgonnen heidegebied . Vanaf de tweede helft van de 19de eeuw werden gronden verkocht aanvankelijk aan inwoners van de gemeente , maar later ook aan mensen buiten de gemeente die er een goede investering in zagen.
Eind 19de eeuw vestigde de zich snel uitbreidende diamantsector zich in Antwerpen . Vele joodse diamantairs vonden Antwerpen aantrekkelijker dan het strenge Amsterdam . Niet veel later kwamen er ook enkele in Heide voor een buitenverblijf of een permanente woonst.
In 1911 kreeg Heide het huidige station en was het zeer gemakkelijk voor de Antwerpenaren om een tripje naar Heide-Kalmthout te maken.Geleidelijk aan ontwikkelde Heide zich van een centrum van dagtoerisme naar een permanente residentiele woonplaats. Ook de Joodse medeburgers, vaak werkzaam in de diamant, werden bekoord door de mooie bossen en de gezonde lucht van Heide.Daarom stonden ook de Joden mee aan de wieg van het ontstaan van Heide-Kalmthout.
Buiten de talrijke weekend- en vakantietoeristen was er van 1931 tot 1942 een komen en gaan van circa 700 ingeschreven joodse Kalmthoutenaren van verschillende nationaliteiten.
De synagoge van Heide
Zo ontstond ook de behoefte aan een synagoge . In de beginperiode werden de gebedsbijeenkomsten van de joodse gemeenschap te Heide in het huis van Shaul Wachstock in de Thillostraat gehouden (schuin achter pension Brunner), doch door de steeds grotere toeloop van joodse inwijkelingen – veelal zomertoeristen – groeide de behoefte aan een echte synagoge.
In de Leopoldstraat, de eerste zijstraat van de Heidestatiestraat evenwijdig aan het spoor, werd een bouwgrond aangekocht en deze werd gebouwd in 1927-1928 voornamelijk dank zij Mendel Kornreich.
Architect was Jan Frans Beirens uit Kalmthout, aannemer Alexander Nagels.
In de notariële oprichtingsakte staan de 8 namen naast Mendel Kornreich als mede-eigenaars van de synagoge : Avigdor Weinman, Jozef Liebermann, Joser Altbauer, Israel Apsel, Jankel Stern, Jankel Liebmann, Samuel Spira en Mendel-Leib Morgenstein .
Het is een grote verdienste van Jean Bastiaenssen dat hij alle erfgenamen van deze 9 personen heeft opgespoord en gevonden. ( meer dan 60 verspreid over de wereld ) .
Na de Tweede Wereldoorlog was de joodse gemeenschap in Heide -om gekende redenen- zeer sterk gedecimeerd: een aantal mensen kon tijdig op de vlucht slaan doch tijdens razzia’s in 1942-1943 werden 41 joodse mannen, vrouwen en kinderen die toen nog in Kalmthout verbleven weggevoerd naar de Dossinkazerne in Mechelen.
Na vele jaren kwamen de overlevenden en de erfgenamen van de rechtmatige eigenaars van de synagoge terug naar Heide-Kalmthout. Ze gaven het leven rond het gebedshuis opnieuw betekenis maar van een gemeenschap zoals voorheen was geen sprake meer. De vakanties op de heide raakten ook algemeen meer en meer uit de mode. In de jaren 1960 deed zich een tweede emigratie voor naar Israël, Amerika, Zwitserland. Velen verkochten hun huis zodat de hier even terug oplevende joodse gemeenschap andermaal werd uitgedund.
De synagoge van Heide is de enige niet in een stad gelegen synagoge in België waar joden van alle strekkingen samen kwamen. Het is ook het eerste gebouw dat in Heide voor de eredienst werd opgericht, vóór de bouw van de parochiekerk die pas van 1935 dateert. Tot circa 1995 werd de synagoge in de zomerperiode nog voor de eredienst gebruikt en was het gebouw in vrij goede staat.
De jesjivah ets chajiem
Van grote betekenis voor de joodse aanwezigheid te Heide is ook de oprichting van de “jesjivah ets chajiem”, de eerste Talmoed Hogeschool in België (godsdienstschool voor hoger onderwijs, onder meer voor de opleiding van rabbijnen), die in augustus 1929 door de heren I. Masel en Burack werd gesticht. Aanvankelijk ondergebracht in het huis van Shaul Wachstoch (Thillostraat), verhuisde ze later naar de Heidestatiestraat waar de studenten in Hotel Meyer en daarna in Hotel de la Station verbleven. In 1938 telde de instelling tussen de 120 en de 140 leerlingen.
Deze jeshivah is zeer bekend bij de grote meerderheid van de joden en was toen de belangrijkste in België.
Om de jongens een inkomen te garanderen werd hen een beroep in de diamantnijverheid aangeleerd. In 1936 leverde het schepencollege van Kalmthout een vergunning af voor de bouw van een groot jeshiva-gebouw tussen de Leopoldstraat en de spoorweg. De eerstesteenlegging vond plaats in 1938, doch door het uitbreken van de oorlog werd het gebouw nooit voltooid. Sedert 1961 bevindt deze jeshiva zich in Wilrijk (Steytelinckstraat nummer 22).
Structuur/Uitzicht van de synagoge
In de de Leopoldstraat waar vele ( en bijna uitsluitend) joodse mensen woonden bevindt zich de joodse synagoge.
Het is een vrijstaand, rechthoekig gebouw en architecturaal gezien vertoont ze Moorse invloeden . Er is een soort van driedelige indeling hetgeen verwijst naar de tempel van Salomo wat terug te vinden is in de meeste synagogen. De voorgevel is klokvormig met een vrijstaande top, geflankeerd door achtzijdige hoektorens op puntige kraagstenen voorzien van omlopende banden.
Op die top is er een rechthoekige arduinen onbeschreven gevelplaat en een ellipsvormige arduinen plaat met inscriptie 1928 in Hebreeuws schrift . De onbeschreven arduinen plaat staat voor de twee stenen tafelen.
Voorts vallen op de rondboogvensters meestal met origineel houten schrijnwerk.
De zijgevels worden afgesloten met een houten kroonlijst en in de zijgevels hoge rondbogige vensters.
De achtergevel is puntvormig met schouderstukken.
Centraal in de achtergevel is er een rond venster met een groot veelkleurige glasraam met davidster, precies geplaatst boven de heilige ark . Deze werd door de plaatselijke glazenier ( Cotteleer) van Kalmthout vervaardigd.
Na de oorlog werd aan de oostzijde een kleine uitbouw met mikwe (ritueel bad) aangebracht. De mikwe bestaat uit een ronde betonnen badkuip met daarin een houten trap van zeven treden.
De binnenkant
Zoals gezegd de plattegrond is driedelig :
- In de voorhal bevindt zich de inkom met rechts daarvan de consistoriekamer, links de trap naar de vrouwengalerij en de conciërgewoning.
- Het heilige is een hoge, tot onder het dak doorlopende ruimte met ter hoogte van de tweede bouwlaag een aan noord-, west- en zuidzijde omlopende vrouwengalerij.
- het allerheiligste waar de ark staat , waar de thorarollen worden bewaard.
De vloer bestaat uit houten planken .
De vrouwengalerij wordt geschraagd door eenvoudige rechthoekige betonnen pijlers met sober art-deco getint kapiteel en afgeschermd door middel van hoge, gesloten houten borstweringen.
De zespuntige davidster in het glas-in-loodraam (apsis), die vaak met het jodendom wordt geassocieerd, is een oud symbool dat pas sinds de 19de eeuw algemeen werd toegepast: het staat voor de verbinding van het bovenaardse met het aardse en omvat tevens de vier levenselementen vuur, water, lucht en aarde.
Bewaarde ark (meubel waarin de thorarollen worden bewaard), verhoog voor de voorzanger, bima (het door een hek omgeven podium waarop de Wet wordt gelezen en rituele handelingen worden verricht), zetel van de rabbijn, bidstoelen, kast (waarin de gebeds- en studieboeken werden opgeborgen) en tafels ten behoeve van de studenten. Muurplaten en kaders met Hebreeuwse opschriften vormen de enige decoratie. Aan de deurposten zijn de busjes voor de mezoeza (fragment uit het Oude Testament geschreven op een rolletje perkament) nog aanwezig. Een gedenkplaat in de inkomhal met Hebreeuwse en Nederlandse opschriften herinnert aan de stichting van deze synagoge.
- BASTIAENSEN J., De eigendomsstructuur van de synagoge, in Calmpthoutania, jaargang 56, nummer 1, 2004, p. 40-43.
- Id., Joodse aanwezigheid in en nabij de Leopoldstraat, in Calmpthoutania, jaargang 55, nummer 2, 2003, p. 76-88.
- VAN DEN BRANDE F.L., De joodse aanwezigheid te Heide-Kalmthout. Bloei en herfsttij van een dynamische joodse gemeenschap, onuitgegeven nota.
- VAN LANDEGHEM M., Het joodse verleden van Kalmthout, Kalmthout, 2002.
- PLOMTEUX G., Onroerend Erfgoed, digitaal beschermingsdossier DA002448